Ergonomie op de Werkplek

Ergonomie op de werkplek is een essentieel aspect voor het creëren van een gezonde, comfortabele en productieve werkomgeving. Het gaat niet alleen om het aanschaffen van de juiste bureaustoelen of toetsenborden, maar om een holistische benadering die rekening houdt met fysieke, cognitieve en organisatorische factoren. In Nederland zijn er specifieke richtlijnen en best practices om werkplekken ergonomisch verantwoord in te richten.

Deze uitgebreide gids behandelt alle belangrijke aspecten van werkplekergonomie in Nederland, van werkstation inrichting en ergonomische apparatuur tot risicobeoordelingen en implementatie van ergonomische programma's. Of u nu een werkgever, facilitair manager, HR-professional of werknemer bent, deze informatie helpt u bij het realiseren van een ergonomisch verantwoorde werkomgeving.

Werkstation inrichtingsrichtlijnen

Een goed ingerichte werkplek vormt de basis voor ergonomisch verantwoord werken. Of het nu gaat om een traditioneel bureau, een thuiswerkplek of een industriële werkstation, de juiste inrichting kan klachten voorkomen en comfort vergroten.

Basisprincipes van ergonomische werkplekinrichting

Voor een ergonomisch ingerichte werkplek zijn deze basisprincipes essentieel:

• Neutrale lichaamshouding: De werkplek moet zo zijn ingericht dat medewerkers een neutrale, ontspannen houding kunnen aannemen, waarbij gewrichten in een natuurlijke, comfortabele positie staan.
• Bewegingsruimte: Er moet voldoende ruimte zijn om te bewegen en van houding te veranderen.
• Reikafstanden: Regelmatig gebruikte materialen en hulpmiddelen moeten binnen handbereik zijn.
• Aanpasbaarheid: De werkplek moet kunnen worden aangepast aan individuele lichaamsmaten en voorkeuren.
• Ondersteuning: Adequate ondersteuning voor de rug, armen en voeten is essentieel voor langdurig comfort.

Specifieke richtlijnen voor computerwerk

Voor werkplekken waar voornamelijk met een computer wordt gewerkt, gelden deze specifieke richtlijnen:

• Stoelhoogte: De stoelhoogte is goed als de voeten plat op de grond staan en de knieën een hoek van ongeveer 90 graden maken.
• Bureauboogte: Het bureau staat op de juiste hoogte als de onderarmen horizontaal zijn en de schouders ontspannen kunnen blijven tijdens het typen.
• Beeldscherm: De bovenkant van het scherm moet op ooghoogte staan, op ongeveer een armlengte afstand.
• Toetsenbord en muis: Deze moeten zo geplaatst zijn dat de polsen recht en de armen ontspannen kunnen blijven.
• Documenthouder: Bij regelmatig gebruik van papieren documenten is een documenthouder aanbevolen, geplaatst tussen toetsenbord en beeldscherm.
• Verlichting: Voldoende, maar niet te fel licht, zonder weerkaatsing op het beeldscherm.

Ergonomische apparatuur selectie

De juiste keuze van ergonomische apparatuur en meubilair kan een groot verschil maken in comfort en werkprestaties. Er is een breed scala aan producten beschikbaar, maar niet alle producten die als 'ergonomisch' worden verkocht, zijn dat ook daadwerkelijk.

Bureaustoel

Een goede bureaustoel is wellicht de belangrijkste ergonomische investering. Let bij de selectie op:

• Verstelbaarheid: De stoel moet in hoogte verstelbaar zijn, en bij voorkeur ook de zitdiepte, rugsteun en armsteunen.
• Lendensteun: Een goede stoel biedt ondersteuning voor de natuurlijke curve van de onderrug.
• Zitting: Deze moet voldoende breed en diep zijn, met een afgeronde voorkant die de druk op de achterkant van de knieën vermindert.
• Bekleding: Ademend materiaal dat comfortabel blijft, ook bij langdurig zitten.
• Bewegingsvrijheid: De stoel moet gemakkelijk kunnen draaien en eventueel rollen hebben die passen bij de vloer.
• Armleuningen: Deze moeten de armen ondersteunen zonder dat de schouders omhoog worden gedrukt.

Bureau en werktafels

Bij de keuze van een bureau of werktafel is het volgende belangrijk:

• Hoogte: Idealiter is het bureau in hoogte verstelbaar, zodat het kan worden aangepast aan verschillende gebruikers of taken.
• Werkoppervlak: Dit moet voldoende groot zijn voor alle benodigde apparatuur en materialen, zonder dat er moet worden gestrekt.
• Beenruimte: Er moet voldoende ruimte zijn voor de benen om onder het bureau te passen en af en toe van houding te veranderen.
• Materiaal: Het bureau moet stevig zijn en een niet-reflecterend oppervlak hebben.
• Zit-sta bureaus: Deze maken het mogelijk om regelmatig te wisselen tussen zitten en staan, wat gezondheidsvoordelen kan hebben.

Toetsenborden en muizen

Voor computergebruikers zijn dit essentiële hulpmiddelen die, als ze verkeerd worden gebruikt, RSI-klachten kunnen veroorzaken:

• Ergonomische toetsenborden: Deze hebben vaak een gesplitst, gebogen ontwerp dat de polsen in een meer natuurlijke positie houdt.
• Ergonomische muizen: Deze zijn ontworpen om een natuurlijkere houding van de hand te bevorderen, bijvoorbeeld door een verticale grip of een grotere vorm die de hele hand ondersteunt.
• Alternatieve invoerapparaten: Voor sommige gebruikers kunnen trackballs, touchpads of pennen een beter alternatief zijn dan een traditionele muis.
• Polssteunen: Deze kunnen helpen om de polsen in een neutrale positie te houden tijdens het typen of het gebruik van de muis.

Ergonomische risicobeoordelingen

Een ergonomische risicobeoordeling is een systematische analyse van de werkplek om potentiële ergonomische risico's te identificeren. In Nederland is dit onderdeel van de RI&E (Risico-Inventarisatie en -Evaluatie) die werkgevers wettelijk verplicht zijn uit te voeren.

Het uitvoeren van een ergonomische risicobeoordeling

Een grondige ergonomische risicobeoordeling omvat de volgende stappen:

1. Verzamelen van informatie: Dit kan via observaties, vragenlijsten, interviews of metingen.
2. Identificeren van risicofactoren: Zoals ongemakkelijke houdingen, repetitieve bewegingen, krachtsinspanningen, blootstelling aan trillingen of statische belasting.
3. Evalueren van het risico: Het bepalen van de ernst en waarschijnlijkheid van potentiële gezondheidseffecten.
4. Ontwikkelen van oplossingen: Het identificeren van maatregelen om de risico's te verminderen of te elimineren.
5. Implementeren en evalueren: Het doorvoeren van veranderingen en het beoordelen van de effectiviteit ervan.

Gebruikte methoden en tools

Er zijn verschillende methoden en tools beschikbaar voor ergonomische risicobeoordelingen:

• RULA (Rapid Upper Limb Assessment): Voor het beoordelen van risico's gerelateerd aan de bovenste ledematen.
• REBA (Rapid Entire Body Assessment): Voor een beoordeling van het hele lichaam, vooral nuttig voor dynamisch werk.
• NIOSH Lifting Equation: Voor het beoordelen van tilbelasting.
• OCRA (Occupational Repetitive Actions): Voor het beoordelen van repetitief werk.
• Vragenlijsten: Zoals de Lokaal Ervaren Ongemak (LEO) methode voor het inventariseren van klachten.
• Software tools: Er zijn diverse softwareapplicaties beschikbaar die helpen bij het uitvoeren en documenteren van ergonomische beoordelingen.

Nederlandse ergonomische normen

In Nederland zijn er specifieke normen en richtlijnen op het gebied van werkplekergonomie. Deze zijn deels gebaseerd op Europese en internationale normen, en vormen een belangrijk kader voor werkgevers en ontwerpers.

Wettelijke kaders

De belangrijkste wettelijke kaders voor ergonomie in Nederland zijn:

• Arbeidsomstandighedenwet (Arbowet): Deze wet vormt het algemene kader voor veilige en gezonde arbeidsomstandigheden.
• Arbeidsomstandighedenbesluit (Arbobesluit): Dit bevat meer specifieke regels, waaronder hoofdstuk 5 over fysieke belasting en hoofdstuk 5A over beeldschermwerk.
• Arbeidsomstandighedenregeling (Arboregeling): Hierin staan de details en technische specificaties.

Relevante NEN en ISO normen

Enkele belangrijke normen op het gebied van ergonomie zijn:

• NEN-EN 1335: Normen voor kantoormeubelen, in het bijzonder bureauwerkplekken en zitmeubelen.
• NEN-EN 527: Normen voor werktafels en bureaus.
• NEN-EN-ISO 9241: Ergonomische eisen voor kantoorwerk met beeldschermen, inclusief eisen aan hardware, software en werkomgeving.
• NEN-EN 614: Veiligheid van machines - Ergonomische ontwerpprincipes.
• NPR 1813: Praktijkrichtlijn voor kantoormeubelen en hun toepassing.

Computerwerk optimalisatie

Met de toenemende digitalisering brengen steeds meer werknemers het grootste deel van hun werkdag door achter een computer. Dit brengt specifieke ergonomische uitdagingen met zich mee die aandacht vereisen.

Beeldschermwerk richtlijnen

Voor gezond beeldschermwerk zijn de volgende richtlijnen belangrijk:

• Schermpositionering: Het scherm moet recht voor de gebruiker staan, met de bovenkant op of net onder ooghoogte, en op ongeveer een armlengte afstand.
• Schermkwaliteit: Het scherm moet voldoende groot zijn, met een scherp beeld en instelbare helderheid en contrast.
• Reflecties voorkomen: Positioneer het scherm zo dat er geen reflecties van lichtbronnen op te zien zijn.
• Documenthouder: Als er regelmatig tussen scherm en papieren documenten moet worden gekeken, is een documenthouder essentieel.
• Meerdere beeldschermen: Bij het gebruik van meerdere schermen is het belangrijk deze naast elkaar te plaatsen, met het hoofdscherm recht voor de gebruiker.

Software ergonomie

Naast de fysieke aspecten van beeldschermwerk is ook de software-ergonomie van belang:

• Gebruiksvriendelijkheid: Software moet intuïtief te gebruiken zijn, met een logische structuur.
• Leesbare tekst: Tekst moet groot genoeg zijn om gemakkelijk te lezen, met voldoende contrast tussen tekst en achtergrond.
• Sneltoetsen: Het gebruik van sneltoetsen kan het gebruik van de muis verminderen en daarmee het risico op RSI verkleinen.
• Aanpasbaarheid: Mogelijkheden om schermweergave, lettergrootte en kleurstelling aan te passen aan individuele voorkeuren en behoeften.
• Feedback: De software moet duidelijke feedback geven op acties van de gebruiker.

Pauzesoftware en micro-pauzes

Om langdurig statisch beeldschermwerk te doorbreken, is het belangrijk regelmatig pauzes te nemen:

• Pauzesoftware: Programma's die herinneringen geven voor pauzes en soms ook suggesties voor oefeningen.
• Micro-pauzes: Korte onderbrekingen van 10-15 seconden om van houding te veranderen, de ogen te ontspannen of even te stretchen.
• 20-20-20 regel: Elke 20 minuten 20 seconden naar iets kijken dat op 20 voet (ongeveer 6 meter) afstand is, om oogvermoeidheid te verminderen.
• Actieve pauzes: Korte bewegingspauzes waarin kleine oefeningen worden gedaan om spanning te verminderen.

Industriële werkstation ergonomie

Industriële werkplekken, zoals productielijnen, werkplaatsen of distributiecentra, hebben specifieke ergonomische uitdagingen die verschillen van kantoorwerkplekken. Goede ergonomie is hier minstens zo belangrijk vanwege de vaak fysiek veeleisende taken.

Ergonomische principes voor industriële omgevingen

In industriële omgevingen zijn deze ergonomische principes extra belangrijk:

• Werkhoogte: De werkhoogte moet zijn afgestemd op de taak en de lengte van de werknemer. Voor precisiewerk is een hogere werkhoogte gewenst dan voor zwaar werk.
• Reikafstanden: Materialen, gereedschappen en bedieningselementen moeten binnen comfortabele reikafstand zijn geplaatst.
• Krachtuitoefening: De noodzaak om overmatige kracht uit te oefenen moet worden verminderd, bijvoorbeeld door hefbomen, hydraulische systemen of elektrisch gereedschap.
• Werkhouding: De werkplek moet zo zijn ingericht dat extreme of statische houdingen worden vermeden.
• Repetitief werk: De impact van repetitieve bewegingen moet worden verminderd door taakroulatie, automatisering of het herontwerpen van taken.

Ergonomische werkstations voor specifieke taken

Afhankelijk van de specifieke taken kunnen industriële werkstations op verschillende manieren worden geoptimaliseerd:

• Assemblagewerkplekken: Deze moeten voldoende ruimte bieden, met alle componenten en gereedschappen binnen handbereik, en idealiter met in hoogte verstelbare werktafels.
• Verpakkingswerkplekken: Hier is een goede doorstroming van producten belangrijk, met voldoende ruimte voor verpakkingsmaterialen en ondersteunende apparatuur zoals tapedispensers of sealapparatuur.
• Kwaliteitscontrole werkplekken: Deze vereisen vaak goede verlichting, mogelijk vergrootapparatuur en een ergonomische opstelling die precisiewerk mogelijk maakt zonder overbelasting.
• Magazijnwerkplekken: Hier zijn aspecten als de hoogte van stellingen, de beschikbaarheid van tilhulpmiddelen en de indeling van looproutes belangrijk.

Ergonomische hulpmiddelen in de industrie

Diverse ergonomische hulpmiddelen kunnen de fysieke belasting in industriële omgevingen verminderen:

• Tilliftapparatuur: Mechanische of elektrische liften voor het verplaatsen van zware voorwerpen.
• Transportbanden en rolbanen: Om het handmatig verplaatsen van voorwerpen te verminderen.
• Ergonomische handgereedschappen: Met gripvriendelijke handvatten, optimale gewichtsverdeling en trillingsdemping.
• Stahulpen en ergonomische matten: Om statische belasting tijdens staand werk te verminderen.
• Exoskeletten: Draagbare mechanische structuren die lichaamsondersteuning bieden tijdens fysiek veeleisende taken.

Ergonomische trainingsprogramma's

Zelfs de best ontworpen werkplek is alleen effectief als werknemers weten hoe ze deze optimaal kunnen gebruiken. Ergonomische training is daarom een essentieel onderdeel van een succesvol ergonomisch programma.

Ontwikkeling van een ergonomisch trainingsprogramma

Een effectief ergonomisch trainingsprogramma omvat de volgende elementen:

• Behoefteanalyse: Identificeer de specifieke ergonomische risico's en trainingsbehoefte binnen de organisatie.
• Doelgroepspecificatie: Bepaal wie training nodig heeft (nieuwe medewerkers, bestaande medewerkers, managers, etc.).
• Leerdoelen: Stel duidelijke, meetbare doelen op voor wat deelnemers na de training moeten weten en kunnen.
• Trainingsinhoud: Ontwikkel materialen die de relevante ergonomische principes, risico's en oplossingen behandelen.
• Methodiek: Kies geschikte trainingsmethoden (workshops, e-learning, hands-on oefeningen, etc.).
• Evaluatie: Meet de effectiviteit van de training en pas aan waar nodig.

Trainingsonderwerpen

Afhankelijk van de specifieke werkzaamheden kunnen de volgende onderwerpen aan bod komen:

• Basisprincipes van ergonomie: Wat is ergonomie en waarom is het belangrijk.
• Werkplekinrichting: Hoe de eigen werkplek optimaal in te stellen.
• Gezonde werkhoudingen: Bewustwording van en oefenen met gezonde lichaamshoudingen.
• Tiltechnieken: Juiste technieken voor het veilig tillen en verplaatsen van voorwerpen.
• Herkennen van risicofactoren: Leren herkennen van ergonomische risico's in de eigen werkomgeving.
• Preventie van RSI: Specifieke aandacht voor preventie van RSI-klachten bij beeldschermwerk.
• Gebruik van ergonomische hulpmiddelen: Instructie in het juiste gebruik van beschikbare hulpmiddelen.